Farabi

İslam dünyasının en büyük felsefecilerindendir. Fizikle de uğraşmış, ses olayına açıklık getirmiştir. Felsefedeki şöhreti Aristoya (383-322) yakındır. Bazı bilginler Aristoyu, bazı bilginler Farabîyi, dünyanın en büyük filozofusayar. Asıl adı Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed bin Tarhan bin Uzluğdur. Türkistanın Fârâb şehrinde dünyaya gelen Farabî, ilk öğrenimini memleketinde yaptı, İranda Farsça’yı, Bağdatta Arapça’yı öğrendi. Daha sonra Latin ve Yunan dillerini kavradı. Devrinin en büyük alimlerinden dersler aldı. Çok çalıştı. Çalışkanlığıyla zekası birleşince felsefe, mantık, matematik, tıp ve musiki alanında büyük şöhret buldu. Uzun zaman Bağdatta kalan Farabî, daha sonra Mısıra gitti, 941de de Halepe geldi. Halepteyken Hemdan Oğullarından Seyfüddevle Ali adlı bir Türk beyi ile karşılaştı. Onun sevgisini kazandı. Kendisine yüksek bir maaş bağlamak istediyse de kabul etmedi. Halepte bulunan alimler onunla münazara etmek islemişlerse de üstünlüğünü görünce ondan ders almaya başladılar. Farabî, Halep Beyinin Şamı alması üzerine oraya yerleşti. Ve ölümüne kadar (950) orada kaldı. İLME YAPTIĞI HİZMETLER Başta matematik, botanik, felsefe, mantık, tıp ve musikî olmak üzere çeşitli ilim dallarında eserler veren Farabî, daha çok felsefe ile ilgilenmiştir. Bu alanda Aristoyu geçtiği hile iddia edilir. Latincede Aipharablus, Frenkçede Altarabi adıyla anılan Farabînin en büyük hizmctlerinden biri, ilimleri sınıflandırmış olmasıdır. Ona gelinceye kadar ilimler trivium (üçüzlü) ve guatrivium (dördüzlü) diye iki kategoride toplanıyordu. Nahiv (gramer), mantık, beyan üçüzlü ilimler; hesap (aritmetik), hendese (geometri), musikî ve astronomi de dördüzlü ilimlerdendi. Bu Öklides ve Batlamyusun Arapçaya yapılmış olan tercüme eserlerine dayandırılıyordu. Farabînin en büyük hizmetlerinden biri ilimleri tasnif etmesidir. ilimleri üçe ayırdı: 1. Fizikî ilimler. 2. Matematik ilimler. 3. Metafizik ilimler. Farabînin bu yepyeni metodu, Avrupaya 13. yüzyılda girdi. Ancak bundan sonradır ki, Avrupa üniversiteleri, eskinin yedili tasnifi yerine bu üçlü sistemi aldılar ve bütün izahları buna dayandırdılar. FİZİKTEKİ HİZMETLERİ Sesin fizikî izahını ilk defa yapan da odur. Havanın titreşimlerinden ibaret olan ses olayının ilk mantıkî izahları ona aittir. O, titreşimlerin dalga uzunluğuna göre azalıp çoğaldığını tesbit etti, bunu deneylerle doğruladı. Farabî bu keşfiyle, musikî aletlerinin yapımında gerekli olan kuralları da bulmuş oldu. Aynı zamanda Farabî İhsaül-Ulüm (İlimler Ansiklopedisi) adlı eserinde devrinin tüm fizik ilimlerim özetledi. TIBBA YAPTIĞI HİZMETLER Farabî tıpla da ilgilendi. O, aynı zamanda iyi bir doktordu. Kitabül-Muğni fi Edviyetil-Müfrede (Çeşitli ilaçlar Hakkında Zengin Kitap) adlı eserinde tıbbı şu şekilde tarif eder: Tababet [doktorluk] gerçeğe ve vakıaya uygun ve sağlam esaslara dayanan bir sanattır ki, bununla insanın tüm bedeninin ve tek tek bütün organlarının sağlığı elde edilir. Farabî noksansız bir tıp ilmi için bilinmesi gerekli yedi esası da şu şekilde sıralar: 1. İnsanın bütün organlarım tanımak 2. Sağlığın çeşitlerini bilmek. 3. Hastalığın çeşitlerini ve bunlara ait araçları, hastalığın belirtilerini ve giderilmesini bilmek. 4. Sağlığın ve hastalığın çeşitlerini, arazlarını, sebeplerini bunlara işaret eden veya bir hastalığı diğerinden ayıran delilleri veyahut o hastalığın görünmeyen organlardan hangisinde bulunduğunu tesbit eden delilleri ve onların hangi bedenlerde kullanılabileceğini bulmak. 5. Basit ve bileşik ilaçları, tıp aletlerini ve bu aletlerin nasıl kullanılacağını iyi bilmek. 6. Uygulanan her fiilin kanunlarını ve o kanunların hangi beden ve organlarda tatbik edileceğini bilmek. 7. Yine o kanunlar bilinmelidir ki, hasta beden ve organ eski sağlığını kazanabilsin. Doğrusunu Allah bilir. Farabînin fizyoloji görüşüne göre kalp, bütün organ çalışmalarının kaynağıdır. Gövdeye sıcaklığını, hareket gücünü veren kalptir. Dimağ, kalbin çalışmalarına bağlıdır. Kalpten çıkan ruh (nefes) bütün gövdeye yayılır. Sinirler aldıkları sinyallerle adaleleri hareket ettirir. Beyinle kalp karşılıklı olarak birbirlerine yardım eder. TESİRLERİ Farabînin tesirleri de büyük olmuştur. Basta felsefe olmak üzere bir çok ilim dalında çok bilgini etkiledi. Yüzyıllarca Doğulu ve Batılı bilginler eserlerini kaynak edindi. Fakat tenkitlere uğramaktan da kurtulamadı. Rousseau ve Bergsondan Leibnize kadar bir çok Batılıya tesir etti. Prof. İsmail Hakkı İzmirli nin belirttiğine göre, onun küçük ve büyük alem teorilerinin izlerine Leibniz, Spencer, Nicolaus ve Paracelsusda rastlandı. Akılcı ahlakçılığıyla Kanta, sezgiye dayanan bilgi teorisiyle Nicolaus, Schilling, Ravaisson, Bergson ve Steinere öncü oldu. ESERLERİ Farabînin yetmiş kadar eseri bulunmaktadır. Bunların birçoğu Latince ve İbraniceye tercüme edilmiştir. Müzikle ilgili Kitabul Musikil-Ekâbir’in (Büyük Müzik Kitabı) sadece bir nüshası bulunmakta, o da Madrid Kütüphanesinde, 602 numarada yer almaktadır. Bu eser 1930da, Pariste aynı adla yayınlandı. 1935te de Erlangen tarafından Fransızca’ya tercüme edildi. Bundan başka Fârâbî’nin musikîyle ilgili çeşitli eserlerinin metinleri Madrit, Londra, Paris ve Oxford yazmalarından alınarak 1934te Glagowda H. G. Farmer tarafından özet tercümeleriyle birlikte yayınlandı. Medhalü Fil Musikî (Musikîye Giriş) adlı eseri İstanbulda Kılıç Paşa Kütüphanesinde, 674 numarada kayıtlıdır. Farabînin diğer ilmî ve felsefî eserlerinin bir çoğu da Ayasofya Kütüphanesinde bulunmaktadır. Farabînin İhsâü’l-Ulûm adlı ilimlerin tasnif, tarih ve konularından bahseden eseri ise Arapça olarak yazılan ilk ansiklopedilerdendir. Bu eserin Madrid Escorial Kütüphanesinde ve İstanbul Ragıp Paşa Kütüphanesi, 1604te kayıtlı iki yazma nüshası bulunmaktadır. Eser, Ahmet Ateş tarafından dilimize tercüme edilmiştir, ihsâül-Ulûm ilimlerin sınıflandırılması konusunda Ortaçağ fikir ve felsefesi üzerinde büyük tesir uyandırmıştır. Bu eser tasnif vetiresini, bilginin toplanmasını ve fikirlerin birleştirilerek terkîb edildiğim gösteren ilk eserdir. Dominicus, Gundisalvinus adlı eserinde Farabînin bu kitabından oldukça istifade etmiştir. İhsâûl- Ulûm Latince basta olmak üzere birçok dillere çevrilmiş ve bir çok defalar basılmıştır. El-Medinetü1-Fadıla (Faziletli Şehir), Tahsilüs-Saade (Mutluluğun Elde Edilmesi) ve Mantık Külliyatı da meşhur eserleri arasında yer alır. Farabînin hangi eserinin nerede bulunduğu hakkında Brocelmannnın GALinde bir liste bulunmaktadır.